Truyện ngắn là gì?

Tổng hợp lý thuyết văn học hiện đại chính xác, đầy đủ kiến thức tham khảo giúp các bạn học sinh ôn tập và tích lũy kiến thức bộ môn Ngữ Văn.

1. Truyện ngắn là gì?

- Truyện ngắn là một thể loại văn học. Nó thường là các câu chuyện kể bằng văn xuôi và có xu hướng ngắn gọn, súc tích và hàm nghĩa hơn các câu truyện dài như tiểu thuyết. Thông thường truyện ngắn có độ dài chỉ từ vài dòng đến vài chục trang, trong khi đó tiểu thuyết rất khó dừng lại ở con số đó. Vì thế, tình huống truyện luôn là vấn đề quan trọng bậc nhất của nghệ thuật truyện ngắn.

- Truyện ngắn thường chỉ tập trung vào một tình huống, một chủ đề nhất định. Trong khi đó, tiểu thuyết chứa được nhiều vấn đề, phủ sóng được một diện rộng lớn của đời sống. Do đó, truyện ngắn thường hết sức hạn chế về nhân vật, thời gian và không gian trong truyện ngắn cũng không trải dài như tiểu thuyết. Đôi khi truyện ngắn chỉ là một khoảng khắc của cuộc sống. Ví dụ một truyện ngắn kể về Nhà chứa.

- Tellier của Maupassant thời gian chỉ 24 giờ; Lời phán quyết của Kafka chỉ xảy ra trong vài tiếng. Trong khi cuốn tiểu thuyết Đi tìm thời gian đã mất có thời gian cốt truyện khoảng 50 năm và đến tận 3000 trang. Tiểu thuyết Chiến tranh và hòa bình có tới trên 500 nhân vật.

- Paul Bourget, nhà văn và nhà phê bình Pháp thế kỷ 20 có nhận định về hai thể loại trên, qua đó cũng giải thích phần nào về sự chênh lệch số trang của chúng: "Phong cách của truyện ngắn và của tiểu thuyết rất khác nhau. Phong cách của truyện ngắn là thuộc về tình tiết. Cái tình tiết mà truyện ngắn dự định diễn tả, truyện ngắn đã tách nó ra, làm cô lập nó lại. Các tình tiết mà cả dãy đã làm nên đối tượng của tiểu thuyết, tiểu thuyết đã làm liên kết chúng, nối chúng lại với nhau. Tiểu thuyết tiến hành thông qua các triển khai, còn truyện ngắn thông qua sự tập trung... Truyện ngắn là độc tấu. Tiểu thuyết là giao hưởng".

2. Lịch sử ra đời của thể loại truyện ngắn

- Truyện ngắn xuất hiện trên một tạp chí xuất bản đầu thế kỷ 19, phát triển lên đến đỉnh cao nhờ những sáng tác xuất sắc của văn hào Nga Chekhov và trở thành một hình thức nghệ thuật lớn của văn học thế kỷ 20.

3. Đặc điểm của truyện ngắn

- Truyện ngắn thường tập trung vào một tình huống, một chủ đề nhất định. Trong khi đó tiểu thuyết chứa đựng nhiều vấn đề, phủ sóng được diện lớn của đời sống. Do đó truyện ngắn thường hạn chế về nhân vật, thời gian và không gian. Đôi khi truyện ngắn chỉ là một khoảnh khắc trong cuộc sống.

- Truyện ngắn cho người đọc một cái nút, một khúc mắc cần giải đáp. Cái nút đó càng ngày càng thắt lại đến đỉnh điểm thì đột ngột được tháo ra.

- Truyện ngắn phải súc tích và ngắn. Dĩ nhiên đây không phải là chuyện dài ngắn đơn thuần, vì một truyện ngắn mười hai trang có thể chứa đựng nhiều ý nghĩa hơn là một cuốn tiểu thuyết bốn trăm trang. Chúng ta đang nói đến một phạm trù khác của các tác phẩm hư cấu nói chung.

4. Các nhân tố cấu thành truyện ngắn

- Có thể rút ra một số nét riêng của các yếu tố cấu thành tác phẩm truyện ngắn trong sự đối chiếu với tác phẩm văn xuôi tự sự nói chung như sau:

+ Trong phần đề tựa cho Tuyển Tập Hay Nhất Thế Giới của Nhà xuất bản Bantam năm 1967, Roger B. Goodman đã viết như sau: ” Nhà Văn viết truyện ngắn chẳng khác nào một người câu cá đang theo đuổi một con cá hồi (salmon) rất tinh khôn. Muốn thế, ông ta phải sẵn sàng, đỉnh đạc và khéo léo. Con cá hồi tinh khôn ở đây không ai khác hơn là độc giả, là đối tượng có thể bị ông ta dẫn dụ cắn mồi và dính câu. Dụng cụ đầu tiên trong đám mồi của ông chính là nhan đề của câu chuyện, phải làm sao cho hấp dẫn người đọc. Nếu không thì giống như những con cá già buồn bực, chỉ ngửi rồi bỏ đi.

+ Cốt truyện: một yếu vô cùng quan trọng của truyện ngắn nói riêng và thể loại tự sự nói chung. Song, khác với các tác phẩm tiểu thuyết, cốt truyện của truyện ngắn “thường tự giới hạn về thời gian, không gian” (Lại Nguyên Ân - nhà nghiên cứu văn học Việt Nam) sẽ chỉ tập trung vào một khoảnh khắc để xây dựng nên tình huống truyện. Tình huống chính là giao điểm, tập trung nhiều yếu tố cùng một lúc, qua đó tính cách của nhân vật sẽ được bộc lộ, đồng thời vấn đề đột nhiên cũng được phơi bày một cách rõ ràng.

+ Chi tiết: một nhân tố quan trọng không kém. Nó góp phần tạo dựng không khí, cảnh sắc, tình huống và khắc họa hành động, tính cách, tâm tư và nhân vật. Đề cập tới nhân tố này, nhà văn Nguyên Ngọc từng khẳng định: “Truyện ngắn có thể có cốt truyện, thậm chí cốt truyện li kì, gay cấn, kể được. Truyện ngắn cũng có thể chẳng có cốt truyện gì cả, không kể được nhưng truyện ngắn không thể nghèo chi tiết. Nó sẽ như nước lã”. Thật vậy, chi tiết có vai trò vô cùng quan trọng trong mỗi tác phẩm truyện ngắn. Không những thế, nhiều chi tiết đắt giá còn giúp nâng các thi phẩm lên đến “cấp độ tượng trưng, tạo sức ám ảnh”. 

+ Là thể loại tự sự, vậy nên truyện ngắn đòi hỏi một kết cấu chặt chẽ và kết cấu của truyện ngắn cũng có những nét đặc thù nhất định. Theo quan điểm của nhà văn Nguyễn Minh Châu: “Cũng như kịch ngắn, truyện ngắn đòi hỏi người viết một công việc tổ chức và cấu trúc truyện hết sức nghiêm ngặt. Quả thực có một thứ kĩ thuật tinh xảo – kỹ thuật viết truyện ngắn. Nó cũng giống như kĩ thuật của người làm pháo, dồn nén tư tưởng vào trong một cốt truyện thật ngắn gọn, tự nhiên”. Kết cấu có nhiệm vụ tổ chức tác phẩm sao cho chủ đề, tư tưởng phải thống nhất đồng thời thấm sâu vào toàn bộ các bộ phận của từng thi phẩm truyện ngắn, kể cả là những chi tiết nhỏ nhất.

+ Nhân vật: một phương diện không thể không kể đến của truyện ngắn. Ở những kiệt tác truyện ngắn đặc sắc, bao giờ các tác giả cũng xây dựng được những nhân vật điển hình. Nếu tiểu thuyết theo dõi, mô tả tỉ mỉ sự thăng trầm của số phận con người thì truyện ngắn chỉ tập trung ống kính vào một vài khoảnh khắc của đời người. Do ngắn, gọn, truyện ngắn thường “không có mấy nhân vật", “một hoặc hai nhân vật chính, kèm theo đôi ba nhân vật phụ", họ “chỉ cần có mặt với đôi đường nét mờ chìm như cảnh núi, cảnh sông”. Là một hình thức tự sự cỡ nhỏ, truyện ngắn thường hướng tới việc “thể hiện một bước ngoặt, một trường hợp, một trạng thái nhân vật”.

5. Nội dung và hình thức đặc trưng của thể loại truyện ngắn

- Truyện ngắn được biết đến là dạng tự sự cỡ nhỏ, truyện ngắn gần gũi với những hình thức truyện kể dân gian như giai thoại, truyện cổ tích, truyện cười hoặc gần hơn đó là giống với những bài ký ngắn. Nhưng truyện ngắn khi xét về hình thức thì nó lại giống với tiểu thuyết hơn vì nó tái hiện cuộc sống đường thời.

- Còn khi xét về nội dung, truyện ngắn hiện có rất nhiều thể loại khác nhau, bao trùm hầu hết những phương diện của đời sống con người như đời tư, sử thi tuy nhiên quan trọng và độc đáo đó là nội dung ngắn, dung lượng sẽ được tóm gọn.

- Truyện ngắn thường sẽ có rất ít nhân vật, ít sự kiện phức tạp. Theo đó, nó có thể kể về cuộc đời hoặc là một sự kiện trong cuộc sống nhân vật, tuy nhiên cái chính của truyện ngắn lại không phải ở hệ thống sự kiện, mà ở độ lớn của số trang mà ở cái nhìn tự sự của tác giả đối với cuộc đời cũng như nhân vật đó.

- Theo đó, tác giả của thể loại truyện ngắn thường sẽ hướng ngòi bút của mình đến việc khắc học một hiện tượng, phát hiện một nét bản chất ở trong quan hệ nhân sinh hoặc đời sống tâm hồn của con người. Theo đó, nhân vật chính của truyện ngắn thường sẽ là một mảng nhỏ của thế giới, hiện thân cho một trạng thái quan hệ xã hội, ý thức xã hội hoặc là trạng thái tồn tại của con người.

- Được biết kết câu chuyện trong những tác phẩm truyện ngắn thường sẽ nêu bật sự tương phản, liên tưởng. Bút pháp trần thuật tiêu biểu của thể loại truyện ngắn đó là chấm phá, một trong số các yếu tố có ý nghĩa quan trọng của thể loại này đó là từng chi tiết mang dung lượng lớn, hành văn mang ẩn ý và tạo cho những tác phẩm chiều sâu chưa nói hết.

- Với các đặc trưng cả về nội dung lẫn hình thức, thể loại truyện ngắn được xếp là một trong số các thể loại văn học thể hiện được tính dân chủ, gần gũi với đời sống hàng ngày, súc tích, dễ đọc và gắn kết với hoạt động báo chí, có công dụng và cũng ảnh hưởng kịp thời ở trong đời sống con người.

6. Một số các tác phẩm thuộc thể loại truyện ngắn nổi tiếng như:

+ Chí Phèo - Tác giả Nam Cao

+ “Chiếc thuyền ngoài xa" - Tác giả Nguyễn Minh Châu

+ Dế mèn phiêu lưu kí – Tác giả Tô Hoài

+  “Số đỏ" - Tác giả Vũ Trọng Phụng

+ Vang bóng một thời – Tác giả Nguyễn Tuân
+……