Quan niệm về con người trong văn học trước và sau 1975

Tổng hợp lý thuyết văn học hiện đại chính xác, đầy đủ kiến thức tham khảo giúp các bạn học sinh ôn tập và tích lũy kiến thức bộ môn Ngữ Văn.

1. Tìm hiểu về văn học Việt Nam

- Văn học Việt Nam là khoa học nghiên cứu, phê bình và sáng tác ngữ văn của người Việt Nam, không kể quốc tịch và thời đại.

2. Quá trình phát triển của văn học Việt Nam

- Văn học Việt Nam gắn chặt với lịch sử, chính trị, văn hóa, xã hội của đất nước và phát triển qua ba thời kì lớn:

+ Văn học từ thế kỉ X đến thế kỉ XIX (văn học trung đại).

+ Văn học từ đầu thế kỉ XX đến Cách mạng tháng Tám 1945.

+ Văn học từ sau Cách mạng tháng Tám 1945 đến hết thế kỉ XX.

- Thời kỳ văn học từ đầu thế kỉ XX đến nay cùng nằm trong một xu hướng phát triển chung của quá trình hiện đại hóa văn học được gọi chung là văn học hiện đại.

a. Văn học trung đại (Văn học từ thế kỉ X đến hết thế kỉ XIX)

- Hình thành và phát triển trong bối cảnh văn hóa, văn học vùng Đông Á, Đông Nam Á, có quan hệ gao lưu với các vùng trong khu vực.

Gồm văn học chữ Hán và văn học chữ Nôm.

* Văn học chữ Hán:

- Xuất hiện từ thế kỉ X, tồn tại đến thế kỉ XIX, đầu thế kỉ XX.

- Tiếp nhận những học thuyết lớn của phương Đông như: Nho giáo, phật giáo, tư tưởng Lão Trang.

- Tiếp nhận một phần quan trọng hện thống thể loại và thi pháp cổ của văn học Trung Quốc

- Nhiều tác phẩm có giá trị hiện thực và nhân đạo sâu sắc.

* Văn học chữ Nôm:

- Phát triển mạnh mẽ từ thế kỉ XV và đạt tới đỉnh cao cuối thể kỉ XVIII, đầu thế kỉ XIX

- Có nhiều thành tựu lớn, cùng với sự xuất hiện và phát triển văn học chữ Nôm, các thể loại văn học truyền thống của dân tộc hình thành và phát triển mạnh, các tác phẩm của các tác giả lớn dễ dàng đến với nhân dân lao động.

- Văn học chữ Nôm chịu ảnh hưởng sâu sắc của văn học dân gian, phản ánh quá trình dân tộc hóa, dân chủ hóa của văn học trung đại.

b. Văn học hiện đại (văn học từ đầu thế kỉ XX đến hết thế kỉ XX)

- Văn học Việt Nam hiện đại chủ yếu được viết bằng chữ Quốc Ngữ, do kế thừa tinh hoa truyền thống và tiếp thu những nền văn học lớn trên thế giới để hiện đại hóa nên có một số điểm khác biệt lớn so với văn học trung đại:

+ Về tác giả: Xuất hiện đội ngũ sáng tác chuyên nghiệp, lấy việc viết văn, sáng tác thơ làm nghề nghiệp.

+ Về đời sống văn học: Nhờ có báo chí và kĩ thuật in ấn hiện đại, tác phẩm văn học đến đời sống nhanh hơn, mối quan hệ với độc giả vì thế mật thiết hơn, đời sống văn học sôi nổi, năng động hơn.

+ Về thể loại: Một vài thể loại của văn học trung đại vẫn tồn tại nhưng không còn giữ vai trò chủ đạo, các thể loại thơ mới, tiểu thuyết, kịch…dần thay thế hệ thống thể loại cũ.

+ Về thi pháp: Lối viết sùng cổ, ước lệ, phi ngã của văn học trung đại dần dần bị thay thế bởi lối viết hiện thực, đề cao cá tính nhân đạo, đề cao "cái tôi" cá nhân được khẳng định.

- Giai đoạn trước Cách mạng tháng Tám năm 1945:

+ Là giai đoạn tiếp thu nhiều thành tựu văn hóa của nhân loại.

+ Văn học giai đoạn này có nhiều cách tân, văn học hiện thực ghi lại không khí ngột ngạt của xã hội thực dân nửa phong kiến, dự báo cuộc cách mạng xã hội sắp diễn ra; văn học lãng mạn khám phá, đề cao cái tôi cá nhân, đấu tranh cho hạnh phúc và quyền sống cá nhân.

- Sau Cách mạng tháng Tám, văn học hiện thực xã hội chủ nghĩa đi sâu phản ánh sự nghiệp đấu tranh cách mạng và xây dựng cuộc sống mới.

- Sau năm 1986, văn học hiện đại Việt Nam đã phản ánh một cách sâu sắc công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội, sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước; phản ánh được tâm tư, tình cảm của con ngưòi Việt Nam trước những vấn đề mới mẻ của thời đại.

- Thành tựu nổi bật của văn học thế kỉ XX thuộc về văn học yêu nước và cách mạng, gắn liền với công cuộc giải phóng dân tộc.

- Những thể loại nổi bật gồm: Thơ mới, tiểu thuyết, văn xuôi, truyện ngắn, bút kí…

3. Quan niệm về con người trong văn học trước 1975

- Lí luận văn học cho rằng: Đối tượng và nội dung của văn học chính là cuộc sống, con người. Nhà văn chân chính, dù viết về điều gì và thể hiện như thế nào trong tác phẩm thì điểm xuất phát và đích đến cuối cùng cũng là cõi nhân sinh lớn rộng ngoài kia. Con người trong nghệ thuật chính là sự phản ánh những mẫu người trong thực tại. Nhưng dù có là hai vòng tròn đồng tâm thì con người trong đời sống và con người trong nghệ thuật cũng không bao giờ là một. Bởi từ đời thực bước vào tác phẩm, hình tượng con người đã trở thành đứa con tinh thần của nhà văn, in dấu và thể hiện cả quan niệm, sự hình dung, cách thức và phương tiện tạo tác của chủ thể nghệ sĩ. Vì vậy, hoàn toàn chính xác khi cho rằng: tìm hiểu quan niệm nghệ thuật về con người chính là bước đi thiết thực để khám phá tính độc đáo, chiều sâu tư tưởng trong cách thể hiện con người của nhà văn cũng như của mỗi thời đại văn học.

- Tuy nhiên, thời đại nào, văn học ấy. Phải nói thêm, mỗi thời đại lại xây lên một quan niệm nghệ thuật mới về con người. Trải qua 30 năm chiến tranh (hết chống Pháp rồi chống Mĩ), với đại thắng mùa xuân năm 1975, chúng ta bước sang một trang mới: độc lập, thống nhất, đồng thời cũng phải vươn dậy mạnh mẽ để thay đổi chính mình. Văn học không nằm ngoài hiện thực lịch sử ấy. Tìm hiểu quan niệm nghệ thuật về con người trong văn học Việt Nam từ Cách mạng tháng Tám 1945 đến nay giúp chúng ta một lần nữa nhìn nhận rõ hơn một vấn đề quan trọng của văn học ở mỗi chặng đường lịch sử cũng như sự khác nhau giữa chúng, từ đấy thấy rõ hơn sự phát triển của tiến trình văn học dân tộc.

- Trong thực tế dạy văn và học văn, không ít người còn chưa lí giải được: vì sao cũng là con người ấy nhưng xuất hiện trong văn học thời chiến tranh họ lại mang một suy nghĩ khác, một hành động khác. Trong suy nghĩ của học sinh, có thể các em đều ghi nhớ được rằng con người trong văn học 1945-1975 là con người mang vẻ đẹp sử thi.

4. Quan niệm về con người trong văn học sau 1975

- “Văn học và cuộc sống là hai vòng tròn đồng tâm mà tâm điểm là con người” (Nguyễn Minh Châu). Nhận xét trên đã nói lên được sứ mệnh cao cả của văn chương đó là phản ánh một cách chân thật và sinh động về con người.

- Ngay từ những năm đầu tham gia vào kháng chiến chống đế quốc Mĩ, nhà văn Nguyễn Minh Châu đã viết vào nhật kí của mình: “Hôm nay chúng ta chiến đấu vì quyền sống của cả dân tộc, nhưng sẽ đến một ngày chúng ta phải chiến đấu cho quyền sống của từng con người… Chính cuộc đấu tranh ấy mới là lâu dài”. Dự cảm sáng suốt ấy đã được minh chứng khi văn học bắt đầu có một sự chuyển mình mạnh mẽ từ quỹ đạo chiến tranh song chuyển sang quỹ đạo hòa bình sau năm 1975. Tất thảy các nhà văn đều dành cả tâm lực của mình để chuẩn bị cho một cuộc đổi mới toàn diện về văn chương. Đổi mới quan niệm về nhà văn, đổi mới đề tài, đổi mới cách viết,… và đặc biệt hơn cả là đổi mới quan niệm nghệ thuật về con người cùng nội dung dân chủ và nhân bản sâu sắc.

- Từ năm 1945 đến năm 1975, văn học được phát triển trong điều kiện chiến tranh bởi vậy nó nhìn con người bằng một cái nhìn lý tưởng, “lấy lịch sử làm điểm quy chiếu con người”. Vì thế trong giai đoạn văn học này, con người chủ yếu xuất hiện với hình tượng con người dân tộc, con người giai cấp, con người cộng đồng. Hình tượng những con người đơn giản, dễ hiểu được các văn nghệ sĩ xây dựng theo những công thức nhất định. Nhưng không dừng lại ở đó, từ sau năm 1975, yêu cầu đổi mới văn học đã đòi hỏi các nhà văn, nhà thơ phải nhìn con người rộng hơn, trong cả những mối quan hệ đời thường mang tính đa đoan và phức tạp, khám phá con người ở phương diện đời tư với cặp mắt nhiều chiều cùng cách viết đa thanh. Những đổi mới trong quan niệm nghệ thuật về con người trong văn học Việt Nam từ sau 1975 đến nay được thể hiện qua một số nét lớn như: Con người cá nhân (Nhu cầu cơm ăn, áo mặc, nghề nghiệp, hưởng thụ cá nhân ngày một tăng cao. Bởi vậy, ý thức về quyền lợi cá nhân, quyền sống của con người cũng được khơi gợi và trỗi dậy mạnh mẽ. Văn học đã bắt được nhịp cùng với thời đại và từ đó phản ánh một cách chân thực); Con người ở phương diện thế sự, đời tư (Những vấn đề nhân sinh, những lo toan vật chất, cơm áo gạo tiền, con người trong những mối quan hệ chằng chịt phức tạp đã dần trở thành mối quan tâm hàng đầu của văn học); Con người lưỡng diện, phức tạp và bí ẩn (tâm linh).