Lý thuyết chủ nghĩa duy vật lịch sử

Chủ nghĩa duy vật lịch sử là hệ thống quan điểm duy vật biện chứng về xã hội, là kết quả của sự vận dụng phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng. Cùng tìm hiểu thêm về Chủ nghĩa duy vật lịch sử thông qua “Lý thuyết chủ nghĩa duy vật lịch sử” do Top lời giải biên soạn dành cho các bạn học sinh và thầy cô giáo tham khảo.

1. Chủ nghĩa duy vật lịch sử là gì?

Chủ nghĩa duy vật lịch sử (CNDVLS) là một bộ phận hợp thành nên Triết học Mác - Lênin. Đây là khoa học triết học về xã hội và giải quyết một cách duy vật các vấn đề cơ bản của triết học khi vận dụng nó vào lịch sử. Trên cơ sở đó nghiên cứu các quy luật chung về sự phát triển lịch sử và hình thức thực hiện những quy luật đó trong hoạt động của con người. Hay nói cách khác, CNDVLS là hệ thống quan điểm duy vật biện chứng về xã hội, là kết quả của sự vận dụng các phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng vào các hiện tượng của đời sống xã hội, vào nghiên cứu xã hội, nghiên cứu lịch sử xã hội.

Sự ra đời của chủ nghĩa duy vật lịch sử đã tạo nên một bước ngoặt căn bản trong sự phát triển tư tưởng xã hội. Trước đó, quan niệm duy tâm về đời sống xã hội đã thống trị và có nhiều thiếu sót cơ bản của xã hội học và sử học trước Mác như: Chỉ chú ý đến các động cơ tư tưởng của hoạt động của con người mà không tính đến các nguyên nhân vật chất và không nhìn thấy vai trò quyết định của nhân dân mà chỉ chú ý đến vai trò của cá nhân.

2. Bản chất của chủ nghĩa duy vật lịch sử

Chủ nghĩa duy vật lịch sử là một hệ thống triết học duy vật biện chứng về xã hội, là bộ phận hợp thành triết học Mác, làm cho triết học Mác trở nên sâu sắc và triệt để. CNDVLS nghiên cứu xã hội với tính cách của một chỉnh thể, xã hội là một bộ phận đặc biệt của tự nhiên với nền tảng là mối quan hệ của con người và sự tác động giữa con người với nhau.

Khách thể nghiên cứu của chủ nghĩa duy vật lịch sử là đời sống xã hội với tính cách một chỉnh thể. Xã hội là hình thái vận động cao nhất của vật chất và là nấc thang phát triển cao nhất của hệ thống sống, cũng chính là sản phẩm của sự tác động lẫn nhau giữa người với người.

Con người chính là sự phát triển cao nhất của tự nhiên, là chủ thể sáng tạo của lịch sử và thông qua hoạt động của mình, con người làm nên lịch sử và tạo ra xã hội. Xã hội là một chỉnh thể hoàn chỉnh bao gồm sự tồn tại của con người cá nhân và các tập hợp người, sự tồn tại của các phương thức và cách thức quan hệ giữa người với người. Sự hình thành phát triển của con người và xã hội được xem là hai mặt của một quá trình thống nhất, điều này dẫn đến hệ quả là có thể nhận thức được quy luật xã hội, bản chất đời sống xã hội và bản chất con người.

Chủ nghĩa duy vật lịch sử vạch ra các quy luật, động lực chung của sự vận động và phát triển của xã hội. Hệ thống các quy luật xã hội tồn tại ở các cấp độ khác nhau chi phối toàn bộ đời sống xã hội gồm các quy luật chi phối toàn bộ đời sống xã hội, các quy luật chi phối xã hội có giai cấp và các quy luật chi phối hình thái kinh tế- xã hội.

Hệ thống về động lực phát triển xã hội được xem xét ở nhiều phương diện khác nhau từ phương diện giải quyết mâu thuẫn biện chứng của xã hội, từ lực lượng xã hội cơ bản, từ các nhân tố thúc đẩy sự phát triển và từ các nhân tố thúc đẩy tính tích cực nhận thức và hoạt động của con người,…

Chủ nghĩa duy vật lịch sử đã chỉ ra những quy luật, động lực phát triển của xã hội. Đây là phát minh vĩ đại của C.Mác đã mang đến một cuộc cách mạng trong triết học về xã hội.

3. Vai trò của chủ nghĩa duy vật lịch sử

Chủ nghĩa duy vật lịch sử là hệ thống quan điểm duy vật biện chứng về xã hội, là kết quả của sự vận dụng phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và phép biện chứng duy vật vào việc nghiên cứu đời sống xã hội và lịch sử nhân loại, nhờ đó hoàn thiện và phát triển những quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng và phép biện chứng duy vật; hoàn thiện và phát triển thế giới quan, phương pháp luận triết học của chủ nghĩa Mác — Lênin.

Chủ nghĩa duy vật lịch sử là hệ thống quan điểm duy vật biện chứng về xã hội, là kết quả của sự vận dụng phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và phép biện chứng duy vật vào việc nghiên cứu đời sống xã hội và lịch sử nhân loại, nhờ đó hoàn thiện và phát triển những quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng và phép biện chứng duy vật; hoàn thiện và phát triển thế giới quan, phương pháp luận triết học của chủ nghĩa Mác — Lênin. Chủ nghĩa duy vật lịch sử là một trong những phát hiện vì đại nhất của chủ nghĩa Mác, bởi "Việc phát hiện ra quan niệm duy vật lịch sử, hay nói cho đúng hơn, việc áp dụng, việc vận dụng triệt để chủ nghĩa duy vật để xem xét lĩnh vực những hiện tượng xã hội, đã loại bỏ đuợc hai khuyết điểm căn bản của những lý luận lịch sử trước kia", đồng thời, "Chủ nghĩa Mác mở đường cho việc nghiên cứu rộng rãi và toàn diện quá trình phát sinh, phát triển và suy tàn của các hình thái kinh tế xã hội" theo quan điểm duy vật.

4. Đối tượng nghiên cứu của chủ nghĩa duy vật lịch sử là gì?

Chủ nghĩa duy vật lịch sử là khoa học về những quy luật chung nhất của sự phát triển của xã hội. Các môn khoa học xã hội nói trên (kinh tế chính trị, mỹ học, ngôn ngữ học) nghiên cứu sự phát triển của những mặt cá nhân nhất định của đời sống xã hội, những kiểu quan hệ xã hội nhất định. CNDVLS, trái ngược với các khoa học này, nghiên cứu các quy luật phát triển của toàn xã hội, trong sự tác động qua lại của tất cả các mặt của nó. Nó cung cấp câu trả lời cho câu hỏi về điều gì quyết định bản chất của hệ thống xã hội, điều gì quyết định sự phát triển của xã hội, điều gì quyết định sự chuyển đổi từ hệ thống xã hội này sang hệ thống xã hội khác, chẳng hạn, quá độ từ chủ nghĩa tư bản lên chủ nghĩa xã hội. Không giống như lịch sử dân sự, được thiết kế để phản ánh một cách cụ thể toàn bộ quá trình các sự kiện đã diễn ra trong đời sống xã hội của từng quốc gia và dân tộc,

Chủ nghĩa duy vật lịch sử đưa ra câu trả lời khoa học, chính xác duy nhất cho những câu hỏi cơ bản nhất, quan trọng nhất của khoa học xã hội, nếu không làm rõ vấn đề này thì không thể giải thích một cách chính xác sự phát triển của toàn bộ đời sống xã hội và sự phát triển của bất kỳ khía cạnh riêng lẻ nào của nó.

Trong đời sống công chúng, chúng ta quan sát các mối quan hệ kinh tế, chính trị và hệ tư tưởng. Có một mối liên hệ xác định nào giữa các mối quan hệ này và bản chất của mối liên hệ này là gì? - đây là một trong những câu hỏi mà khoa học xã hội cần phải trả lời.

Liệu có mối liên hệ cần thiết nội tại, tính quy luật trong sự kế tiếp nhau linh hoạt, đa dạng, phức tạp và mâu thuẫn của các sự kiện lịch sử, trong toàn bộ quá trình phát triển của xã hội, hay ở đây, trong đời sống xã hội, không giống như tự nhiên, may rủi, hỗn loạn và tùy tiện ngự trị?

Nhân loại đã vượt qua một chặng đường phát triển lịch sử lâu dài và khó khăn: từ chế độ công xã sơ khai, qua chế độ nô lệ, phong kiến ​​và tư bản, tiến lên chủ nghĩa xã hội, đã chiếm một phần sáu toàn cầu. Những động lực thúc đẩy sự phát triển tiến bộ này là gì?

Chủ nghĩa duy vật lịch sử là người đầu tiên đưa ra câu trả lời khoa học cho tất cả những câu hỏi này - một khoa học chỉ ra con đường dẫn đến ý thức về lịch sử như một quá trình tự nhiên, duy nhất, mang tất cả tính linh hoạt và mâu thuẫn của nó. CNDVLS là một lý thuyết khoa học tổng hợp và hài hòa giải thích sự phát triển của xã hội, sự chuyển đổi từ hệ thống xã hội này sang hệ thống xã hội khác. Đồng thời, là phương pháp khoa học, đúng đắn duy nhất để nghiên cứu từng mặt riêng lẻ của đời sống xã hội, là phương pháp nghiên cứu các hiện tượng lịch sử cụ thể và nói chung là lịch sử các nước, các dân tộc.

Nói tóm lại, chủ nghĩa duy vật lịch sử nghiên cứu những quy luật chung nhất của sự phát triển xã hội loài người cũng như  bất cứ môn khoa học nào để phản ánh đúng đắn đối tượng mà mình nghiên cứu. CNDVLS đã xây dựng nên một hệ thống các phạm trù khoa học, các phạm trù đó phản ánh những mặt cơ bản, những quá trình khác nhau của đời sống xã hội như tồn tại xã hội, ý thức xã hội, quan hệ sản xuất, lực lượng sản xuất, cơ sở hạ tầng -  kiến trúc thương tầng, giai cấp và đấu tranh giai cấp, cách mạng xã hội, nhà nước... Vì những hiện tượng của đời sống xã hội có liên hệ hữu cơ với nhau trong quá trình lịch sử nên những phạm trù phản ánh chúng cũng được xem xét trong mối liên hệ chặt chẽ với nhau. Những phạm trù của chủ nghĩa duy vật lịch sử là công cụ nhận thức khoa học về những quy luật chung nhất và những động lực của sử phát triển xã hội. Những phạm trù và quy luật đó phản ánh những mặt và những mối liên hệ cơ bản, tất yếu, khách quan của đời sống xã hội như quan hệ tác động qua lại giữa tồn tại xã hội và ý thức xã hội, giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất, giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng...