Điểm nhìn trong tác phẩm Những đứa con trong gia đình và Chiếc thuyền ngoài xa

Đề bài: Thử áp dụng lí thuyết Điểm nhìn vào việc giảng dạy các tác phẩm văn học trong nhà trường: “Những đứa con trong gia đình” của Nguyễn Thi và “Chiếc thuyền ngoài xa” của Nguyễn Minh Châu.

1. Điểm nhìn nghệ thuật trong Những đứa con trong gia đình của Nguyễn Thi

Trong chương trình Văn học nhà trường có lẽ nghệ thuật kể chuyện trong truyện ngắn “Những đứa con trong gia đình” của Nguyễn Thi được tìm hiểu nhiều nhất và được xem là đặc sắc nhất. Nếu “Rừng xà nu” của Nguyễn Trung Thành chủ yếu kể chuyện theo phương thức thứ nhất và chủ yếu từ điểm nhìn người kể chuyện thì “Những đứa con trong gia đình” lại kể chuyện theo phương thức kể chuyện thứ ba và kể theo điểm nhìn của nhân vật. Câu chuyện có cốt truyện khá đơn giản kể về một gia đình nông dân Nam Bộ yêu nước, các thành viên trong gia đình không chỉ gắn bó với nhau bằng tình cảm ruột thịt mà còn bằng truyền thống căm thù giặc, gan góc, khát khao đánh giặc, giàu tình nghĩa, thủy chung, son sắt với cách mạng. Trong tác phẩm nhà văn hoàn toàn giấu mặt và dường như đã trao ngòi bút của mình cho nhân vật để nhân vật tự viết về mình và kể về các thành viên khác trong gia đình. Ngôi kể và điểm nhìn nghệ thuật của tác phẩm có thể được mô hình hóa như sau: NKC = NV = Việt (ngôi 3).

Điểm nhìn nghệ thuật trong tác phẩm là của một nhân vật duy nhất. Điểm nhìn nghệ thuật chỉ thay đổi theo không gian, thời gian và diễn biến tâm lý của nhân vật. Theo dòng  ý thức của nhân vật Việt thời gian có độ lùi về quá khứ. Điểm nhìn ban đầu là điểm nhìn của thời hiện tại khi Việt đã được đồng đội tìm thấy và đang điều trị vết thương trong một bệnh viện dã chiến. Từ đây Việt mới hồi tưởng lại lúc bị thương nằm một mình ngoài chiến trường. Điểm nhìn thứ nhất vì thế dẫn đến điểm nhìn thứ hai là điểm nhìn của một chiến sỹ trẻ đã chiến đấu dũng cảm rồi bị thương nặng, trong giờ phút giao tranh giữa sự sống và cái chết anh nhớ về gia đình bằng những ấn tượng sâu đậm nhất. Điểm nhìn nghệ thuật sau đó lại lùi về quá khứ xa hơn, làm sống lại những kỷ niệm với những người thân ngày Việt còn ở nhà.

Ở đây NT kể chuyện  của nhà văn ít nhiều chịu ảnh hưởng NTKC của các nhà tiểu thuyết phương Tây hiện đại trong vấn đề tái hiện dòng ý thức. Sự thay đổi điểm nhìn nhân vật đã làm xáo trộn không gian, thời gian truyện, làm câu chuyện không diễn biến thông thường theo trình tự thời gian mà theo dòng hồi tưởng, cảm xúc, đan xen quá khứ và hiện tại, từ những chi tiết ngẫu nhiên của thực tế chiến trường như “trời lất phất mưa”, “tiếng ếch nhái kêu dậy lên” (14, tr.295), “Tiếng trực thăng phành phạch”, “mùi nắng” (14, tr.297),‘tiếng chim cu rừng gù gù”(14, tr.298)… mà gợi ra những dòng hồi tưởng khi gần, khi xa, từ chuyện này sang chuyện khác một cách tự nhiên, tạo được cả không gian nghệ thuật dồn nén và làm cho tác phẩm trở nên giàu kịch tính. 

Tài năng của nhà văn Nguyễn Thi là đã chọn được phương thức kể chuyện theo điểm nhìn nhân vật rất phù hợp với chủ đề của tác phẩm. Qua dòng hồi tưởng của Việt, các nhân vật là các thành viên khác trong gia đình dù chỉ xuất hiện rất ít trong tác phẩm cũng trở nên sống động, tạo được ấn tượng khó quên. Bên cạnh đó điểm nhìn nghệ thuật còn chi phối cách lựa chọn các chi tiết điển hình thể hiện tính cách Nam bộ, thẳng thắn, bộc trực, lạc quan yêu đời, giàu tình nghĩa nhưng căm thù ngùn ngụt với quân cướp nước. Ở họ có phẩm chất của người Nam bộ trong cuộc kháng chiến chống Mỹ gan góc, dũng cảm như thể được sinh ra để cầm súng giết giặc. Khi có tâm trạng họ thường gửi gắm tâm sự qua tiếng hát, câu hò, thường kể Lục Vân Tiên hoặc ca sáu câu vọng cổ. Tính cách Nam bộ điển hình thể hiện rõ nhất qua nhân vật chú Năm. Người đọc hẳn sẽ nhớ mãi những từ ngữ Nam bộ chỉ khi thốt qua miệng chú Năm mới trở nên cực kỳ hấp dẫn như “trọng trọng” (14, tr.295), “thỏn mỏn” (14, tr.302). Nhớ mãi cuốn sổ gia đình như một thứ gia phả sống, một cuốn biên niên lịch sử mà chú là tác giả. Trong cuốn sổ ấy bằng nét chữ còng còng, lời văn mộc mạc và những chi tiết tưởng chừng rất nhỏ nhặt chú ghi lại những tội ác mà bọn giặc gây ra cho gia đình, những chiến công của từng thành viên trong gia đình trong việc đánh giặc. Nhớ mãi cả giọng hò “đã đục và tức như gà gáy” (14, tr.296), chú hò về cuộc đời cơ cực của chú và những chiến công của đất này. Mỗi khi chú hò gân cổ chú nổi đỏ lên, mắt mở to đọng nước, tay chú đặt lên vai Việt, mắt nhìn thẳng vào mắt Việt như nhắn nhủ điều gì… Những chi tiết nghệ thuật ấy được thể hiện qua điểm nhìn nghệ thuật phù hợp khiến nhân vật trở nên rất gần gũi, chân thật. Việc phân tích tác phẩm theo điểm nhìn của nhân vật Việt, còn giúp học sinh hiểu sâu thêm về các nhân vật như: má Việt, Chị Chiến …

Lợi thế của nghệ thuật kể chuyện theo điểm nhìn nhân vật ở đây là nhà văn có thể thâm nhập vào các ngóc ngách tâm lý nhân vật, làm cho cho truyện giàu  tính gợi cảm, có tác động mạnh mẽ đến cảm xúc người đọc. Từ trạng thái tâm lý của Việt lúc tỉnh lúc mê, chập chờn như những giấc mơ đối tượng được miêu tả dần dần mở rộng. Cụ thể lần thứ hai tỉnh lại Việt nhớ chú Năm, lần thứ ba nhớ về người mẹ và lần thứ tư chủ yếu nhớ đến chị Chiến. Có thể nói, nhà văn Nguyễn Thi đã miêu tả một cách xuất sắc tâm lý nhân vật, trong những biến thái sinh động và tinh tế,  trong đó đặc biệt chú ý đến tác động của ngoại cảnh trong việc khơi gợi mạch hồi ức về gia đình. 

Mặt khác, từ điểm nhìn nhân vật, nhà văn còn tạo ra được những đoạn văn độc thoại và đối thoại cực kỳ hấp dẫn, đó là đoạn đối thoại giữa hai chị em Việt và Chiến trong đêm trước khi lên đường đi bộ đội và nhất là đoạn văn miêu tả cảnh hai chị em khiêng bàn thờ má sang nhà chú Năm. Ở hai đoạn văn này nhà văn Nguyễn Thi đã thể hiện được cá tính cũng như thâm nhập rất sâu vào tâm lý nhân vật.

Nhìn chung, khi trần thuật theo điểm nhìn nhân vật, nhà văn phải thông hiểu ngôn ngữ, giọng điệu của nhân vật. Từ điểm nhìn của Việt, các nhân vật là những thành viên khác trong gia đình được xưng hô một cách gần gũi, theo vai vế và gợi tình ruột thịt thiêng liêng. Ví dụ nhân vật ông Năm = chú Năm, nhân vật má Việt = má, nhân vật Chiến = Chị Chiến... Điểm nhìn của người Nam bộ làm ngôn ngữ địa phương  xuất hiện khá nhiều trong tác phẩm với những từ ngữ như: tía, ba, má, cây thơm, miểng, trái…Giọng điệu của tác phẩm cũng là giọng điệu nhân vật, mang thần hồn thần tính của anh chàng Việt trẻ con, vô tư, lộc ngộc. Từ đó người học có thể tiếp cận ngôn ngữ, giọng điệu của tác phẩm với tư cách là một biểu hiện của phong cách nghệ thuật.
Tóm lại, trong truyện ngắn “Những đứa con trong gia đình” nhà văn Nguyễn Thi đã tạo được một điểm nhìn nghệ thuật sắc sảo. Cách trần thuật theo điểm nhìn nhân vật đã đem đến cho tác phẩm nhiều giá trị nghệ thuật đặc sắc, đặc biệt có tác dụng làm nổi bật nội dung tư tưởng của tác phẩm. Chính sự hòa quyện giữa tình cảm gia đình với tình yêu quê hương, đất nước, tình yêu cách mạng, giữa truyền thống gia đình với truyền thống dân tộc đã tạo nên sức mạnh tinh thần to lớn cho người Việt Nam đi đến chiến thắng trong cuộc kháng chiến chống Mỹ.  

2. Điểm nhìn nghệ thuật trong Chiếc thuyền ngoài xa của Nguyễn Minh Châu 

Trong các truyện ngắn được đưa vào chương trình Văn 12 ban cơ bản chỉ có truyện ngắn “Chiếc thuyền ngoài xa” của nhà văn Nguyễn Minh Châu là ra đời sau năm 1975. Truyện được kể theo phương thức trần thuật thứ hai và cũng là tác phẩm có nghệ thuật kể chuyện đặc sắc trong chương trình văn học ở nhà trường. Người kể chuyện cũng là nhân vật chính trong tác phẩm, xưng tôi và kể lại những chuyện mà mình đã chứng kiến và đã tham gia, hơn nữa còn bày tỏ cả những suy nghĩ, đánh giá và cảm xúc. Điểm nhìn nghệ thuật là điểm nhìn của nhân vật, của nhà nhiếp ảnh Phùng, người nghệ sĩ say mê cái đẹp cũng là một người lính từ chiến trường trở về làm cho câu chuyện trở nên tự nhiên, chân thật. Điều này có tác dụng rút ngắn khoảng cách giữa người đọc và tác phẩm. Mô hình về ngôi kể, điểm nhìn nghệ thuật và nhân vật trong tác phẩm có thể khái quát: Nhà văn = NKC = NV = Tôi (ngôi 1). Theo điểm nhìn đó các nhân vật khác đều thuộc ngôi thứ ba.

Chẳng hạn: người đàn bà = chị, người đàn ông = lão, thằng Phác = nó, Đẩu = anh…

Điểm nhìn nghệ thuật của tác phẩm chủ yếu là điểm nhìn của nhân vật Phùng =  Tôi = NKC. Điểm nhìn ấy trước hết là điểm nhìn của người nghệ sĩ say mê và tìm kiếm cái đẹp nên khi tìm thấy cái đẹp, Phùng hoàn toàn choáng ngợp trước cảnh vật thiên nhiên mà anh cho là cảnh trời cho, cả đời bấm máy anh mới gặp một lần. Điểm nhìn tiếp theo là điểm nhìn của người ngoài cuộc chứng kiến cảnh bạo lực trong gia đình hàng chài. Điểm nhìn của một người lính từ chiến trường trở về, đã từng phải vào sinh ra tử để bảo vệ đất nước, vì cuộc sống tốt đẹp của con người khiến Phùng không thể chấp nhận cảnh tượng đó. Anh đã xông vào can thiệp để từ đây điểm nhìn của NKC = NV là điểm nhìn của người trong cuộc có những ảnh hưởng nhất định đến diễn biến của câu chuyện. 

Từ điểm nhìn nghệ thuật của nhân vật đồng thời là người kể chuyện, thời gian trần thuật được kể theo trật tự tuyến tính, tức là theo trình tự thời gian thông thường làm cho mạch truyện diễn ra tự nhiên, các chi tiết truyện kết nối với nhau một cách hợp lý và chặt chẽ. Bắt đầu từ chuyện Phùng được giao nhiệm vụ đến vùng biển để chụp một bức ảnh về cảnh biển trong một buổi sáng có sương mù. Anh đã đến vùng biển cũng là chiến trường cũ nơi anh từng chiến đấu để chụp ảnh, ở đó anh còn có một người bạn chiến đấu nay làm chánh án tòa án huyện. Tại đây anh có hai phát hiện bất ngờ. Phát hiện thứ nhất là một bức tranh nghệ thuật toàn bích và lãng mạn về cảnh vật thiên nhiên buổi sáng hôm ấy. Phát hiện thứ hai là bức tranh hiện thực đời sống đầy nghiệt ngã về cuộc sống của gia đình hàng chài. Anh đã tham gia vào câu chuyện của gia đình hàng chài và từ trái tim của người nghệ sĩ mang nặng tình đời, tình người anh rút ra những chiêm nghiệm về đời sống và nghệ thuật. 

Xét về góc độ điểm nhìn thì truyện ngắn “Chiếc thuyền ngoài xa” của Nguyễn Minh Châu và “Rừng xà nu” của Nguyễn Trung Thành đều không tạo dựng cốt truyện  theo một điểm nhìn đơn nhất mà xuất phát từ nhiều điểm nhìn khác nhau. Nhưng điểm khác nhau là ở chỗ, trong truyện ngắn này người kể chuyện còn đồng thời là nhân vật. Trong “Chiếc thuyền ngoài xa” ta còn thấy có điểm nhìn của người đàn bà, của Đẩu khi họ nói về nhân vật người đàn ông ở tòa án huyện. Điểm nhìn của Đẩu là điểm nhìn của một vị chánh án, người bảo vệ công lý, trừng trị cái xấu và cái ác. Trong mắt anh người đàn ông là kẻ độc ác không thể chấp nhận được. Nhưng từ điểm nhìn của người đàn bà xấu xí, thất học và cam chịu thì ông ta là người ơn vì đã lấy chị, vì đã giúp chị nuôi đàn con. Theo người đàn bà ông ta là nạn nhân của cuộc sống đói nghèo, thậm chí chị còn cho rằng về bản chất ông ta là người “cục tính nhưng hiền lành lắm” (9, tr. 75)...Chính vì xuất phát từ nhiều điểm nhìn khác nhau mà sự phản ánh hiện thực được thể hiện một cách khách quan và phong phú.  Để rồi từ chỗ nhìn nhận về sự việc, nhân vật ở nhiều góc độ xa và gần, bên ngoài và bên trong và từ nhiều phía nhà văn Nguyễn Minh Châu đã bộc lộ nhìn nhận của mình về cuộc đời và con người. Cuộc đời hóa ra không hề đơn giản, xuôi chiều mà nhiều khi rất phức tạp, bản chất của cuộc đời là đa sự và con người thì đa đoan. Vì vậy con người cần có cái nhìn đa diện, nhiều chiều để nhận ra bản chất bên trong của đời sống và con người. Điều đó làm tăng giá trị nhận thức cho tác phẩm.

Truyện được kể từ điểm nhìn của nhân vật nên diễn biến sự kiện mang đậm tính chủ quan. Ở đây, nhân vật phải có cái nhìn của một nghệ sĩ thì mới có thể cảm nhận được vẻ đẹp của thiên nhiên một cách trực tiếp“trước mặt tôi là một bức tranh mực tàu của một danh họa thời cổ. Mũi thuyền in một nét mơ hồ lòe nhòe vào bầu sương mù trắng như sữa có pha đôi chút màu hồng hồng do ánh mặt trời chiếu vào. Vài bóng người lớn lẫn trẻ con ngồi im phăng phắc như tượng trên chiếc mui khum khum, đang hướng mặt vào bờ. tất cả khung cảnh ấy nhìn qua những cái mắt lưới và tấm lưới nằm giữa hai chiếc gọng vó hiện ra dưới một hình thù y hệt cánh một con dơi, toàn bộ khung cảnh từ đường nét đến ánh sáng đều hài hòa và đẹp, một vẻ đẹp thật đơn giản và toàn bích khiến đứng trước nó tôi trở nên bối rối, trong trái tim như có cái gì bóp thắt vào.” (9, tr.70) Những tình cảm, cảm xúc và thế giới nội tâm của nhân vật Phùng cũng xuất hiện khá nhiều trong tác phẩm như “Có lẽ suốt một đời cầm máy ảnh chưa bao giờ tôi được thấy cảnh “đắt” như trời cho như vậy” (9, tr.70), “Trong giây phút bối rối tôi tưởng chính mình vừa khám phá thấy cái chân lý của sự toàn thiện, khám phá thấy cái khoảnh khắc trong ngần của tâm hồn” (9, tr.70), “Tất cả mọi việc xảy đến khiến tôi kinh ngạc đến mức, trong mấy phút đầu, tôi cứ đứng há mồm ra mà nhìn” (9,tr.72), “Quái lạ, tuy là ảnh đen trắng nhưng mỗi lần ngắm kĩ, tôi vẫn thấy hiện lên cái màu hồng hồng của ánh sương mai lúc bấy giờ nhìn thấy từ bãi xe tăng hỏng…” (9, tr.77,78). Khi nhân vật là người kể chuyện  thì thái độ, tình cảm của anh ta thường được bộc lộ qua động từ phán đoán hay khắng định:“Có lẽ” (9, tr.70), “chắc chắn” (9, tr.71), “ chắc mẩm” (9, tr.71), “tưởng (9, tr.70)”… Những động từ này có tác dụng truyền đến cho người đọc những xúc cảm, đánh giá của người kể chuyện.   

Có lẽ cũng không phải ngẫu nhiên mà nhà văn Nguyễn Minh Châu đã chọn điểm nhìn người kể chuyện là điểm nhìn của một người lính đã từng vào sinh ra tử ở chiến trường và chọn không gian chuyện ở một vùng biển vốn là chiến trường cũ vẫn còn dấu tích chiến tranh với những chiếc xe tăng hỏng. Điểm nhìn nghệ thuật cũng như không gian nghệ thuật này đã gợi mở thêm giá trị cho tác phẩm, giúp người đọc nhận ra rằng cái nghèo đói, thất học là hậu quả của chiến tranh tàn khốc và cuộc chiến chống lại cái xấu, cái ác để bảo vệ cái đẹp, cái thiện trong đời thường có khi còn cam go hơn việc chiến đấu chống lại kẻ thù trong chiến tranh. Hơn nữa, cũng không phải ngẫu nhiên Nguyễn Minh Châu chọn điểm nhìn của một nghệ sỹ đam mê nghệ thuật, bởi chỉ có như vậy nhà văn mới thể hiện những phát hiện và phát ngôn những triết lý về mối quan hệ giữa cuộc đời và nghệ thuật. Con thuyền nghệ thuật lung linh, huyền ảo và đầy lãng mạn thì ở rất xa còn hiện thực đời sống nhiều khi nghiệt ngã lại ở rất gần. Hãy đừng vì nghệ thuật mà quên cuộc đời vì nghệ thuật chân chính phải là cuộc đời và vì cuộc đời. Người nghệ sĩ tài năng cần biết nhìn cuộc đời bằng cái nhìn đa diện, nhiều chiều, phải là người nhận ra sự thật ẩn khuất sau màn sương huyền ảo, phải tiếp cận sự thật để nhận ra ý nghĩa của cuộc sống và nghệ thuật chân chính. 

3. Kết luận

Nguyễn Thi và Nguyễn Minh Châu đều là các nhà văn xuất sắc, có nhiều đóng góp cho Văn học Việt Nam hiện đại. Các truyện ngắn được đưa vào chương trình văn học 12 của cả hai nhà văn đều là những truyện ngắn tiêu biểu, có nội dung và tư tưởng sâu sắc, có giá trị nghệ thuật cao. Điểm nhìn nghệ thuật không chỉ giúp người đọc thâm nhập sâu vào tác phẩm trên bình diện nghệ thuật mà từ đó còn khám phá một cách sâu sắc giá trị nội dung, tư tưởng mà nhà văn muốn gửi gắm ở đứa con tinh thần của mình. Từ việc phân tích điểm nhìn nghệ thuật của tác phẩm người đọc còn có thể tìm ra được nét riêng độc đáo trong phong cách nghệ thuật của mỗi nhà văn, cao hơn nữa là nhận thức tác phẩm ở góc độ phong cách học và thi pháp học.